یکتا اشرفی- معاون توسعه مدیریت و منابع بانک مرکزی: جعل اسکناس یکی از تهدیدات جدی امنیت مالی کشورهاست که می‌تواند ثبات پولی و اعتمادعمومی به نظام اقتصادی را تحت تاثیر قرار دهد. بانک‌های مرکزی با بهره‌گیری از فناوری‌های چاپ پیشرفته، مواد ویژه و ابزارهای دیجیتال، اقدام به طراحی و چاپ اسکناس‌هایی با ویژگی‌های امنیتی متعدد می‌کنند. این مقاله به بررسی دستاوردهای نوین در امنیت چاپ اسکناس، مکانیسم عملکرد هر فناوری و روندهای جهانی و چالش‌های مرتبط با آن می‌پردازد.
مقدمه
امنیت اسکناس‌ها از دیرباز یکی از دغدغه‌های اصلی بانک‌های مرکزی بوده است. با افزایش مهارت‌ها و ابزارهای جعل پیشرفته، نیاز به ارتقاء ویژگی‌های امنیتی اسکناس‌ها بیش از پیش احساس می‌شود. کشورها با تلفیق فناوری‌های چاپ چندلایه، مواد مقاوم و ابزارهای دیجیتال، تلاش می‌کنند جعل اسکناس را دشوارتر و تشخیص اصالت آن را سریع‌تر و دقیق‌تر کنند (Bank of Japan, ۲۰۲۴; IMF, ۲۰۲۵).
ویژگی‌های امنیتی نوین در اسکناس‌ها
هولوگرام‌های سه‌بُعدی و تصاویر متحرک
هولوگرام‌های سه‌بُعدی به‌گونه‌ای طراحی می‌شوند که با تغییر زاویه دید، تصویر یا رنگ آنها تغییر کند. این ویژگی مبتنی بر فناوری Diffractive Optical Variable Image Device (DOVID) است و جعل آن بدون تجهیزات پیشرفته تقریباً غیرممکن است (Bank of Japan, ۲۰۲۴).
نوارها و نخ‌های امنیتی چندرنگ
این نخ‌ها یا نوارها، با مواد فلورسنت و هولوگرامی ساخته می‌شوند و در طول و ضخامت اسکناس تعبیه می‌شوند. تغییر رنگ یا درخشش آنها بسته به زاویه دید و طول موج نور، تشخیص اصالت اسکناس را آسان می‌کند و با استانداردهای ISO ۱۴۲۹۸:۲۰۱۳ همخوانی دارد (ISO, ۲۰۱۳; Keesing Technologies, ۲۰۲۵).
جوهرهای متغیر رنگ و تصاویر داینامیک
این جوهرها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که هنگام تغییر زاویه دید یا دما، رنگ یا الگوی آنها تغییر می‌کند. فناوری Optically Variable Ink (OVI) امکان شناسایی فوری اسکناس اصل را برای کاربران و دستگاه‌ها فراهم می‌کند.
(Keesing Technologies, ۲۰۲۵)
مواد مقاوم و ترکیبی
استفاده از کاغذهای ترکیبی با الیاف مقاوم، مواد پلیمری و ترکیبات ضدآب و ضدسایش، دوام اسکناس‌ها را افزایش می‌دهد. اسکناس‌های پلیمر نوین علاوه بر دوام، امکان تعبیه ویژگی‌های امنیتی داخلی و سطحی را فراهم می‌کنند.
(GI-Delvag, ۲۰۲۴)
ویژگی‌های امنیتی دیجیتال
این دسته شامل کدهای QR اختصاصی، برچسب‌های RFID و ماژول‌های قابل شناسایی توسط دستگاه‌هاست. اسکناس‌ها یا ایران‌چک‌های دیجیتال‌محور می‌توانند توسط ابزارهای خوانش سریع، اصالت خود را اعلام کنند و به روند مبارزه با جعل در سطح ملی و بین‌المللی کمک کنند (IMF, ۲۰۲۵; World Bank, ۲۰۲۵).
فناوری‌های تکمیلی
• واترمارک و الکتروتایپ: تصاویر یا حروف مخفی که با تابش نور ظاهر می‌شوند
• مرکب ضدکپی: جوهری که در کپی یا اسکن تغییر رنگ می‌دهد
• الیاف فلورسنت: در نور UV قابل شناسایی هستند
چالش‌ها و روندها
۱.هزینه تولید: فناوری‌های پیشرفته چاپ و مواد مقاوم، هزینه تولید اسکناس را افزایش می‌دهند.
(Keesing Technologies, ۲۰۲۵)
۲ .به‌روزرسانی استانداردها: بانک‌های مرکزی نیاز دارند به‌طور مستمر ویژگی‌های امنیتی را با پیشرفت‌های جعل هماهنگ کنند (ISO, ۲۰۱۳).
۳ .تطابق با فناوری‌های دیجیتال: ظهور پول دیجیتال و کیف پول‌های الکترونیکی نیاز به ترکیب ویژگی‌های فیزیکی و دیجیتال را الزامی کرده است (IMF, ۲۰۲۵; World Bank, ۲۰۲۵).
نتیجه‌گیری
پیشرفت‌های فناوری چاپ و مواد ویژه، امکان تولید اسکناس‌ها و ایران‌چک‌های ایمن و قابل اعتماد را فراهم کرده است. ویژگی‌های نوین جعل را دشوار کرده و اعتمادعمومی به پول ملی را تقویت می‌کنند. بانک‌های مرکزی باید به‌طور مستمر فناوری‌ها و استانداردهای امنیتی را به‌روزرسانی کنند تا همگام با تکنیک‌های جعل پیشرفته حرکت کنند.
منابع
۱. Bank of Japan. (۲۰۲۴). New banknotes and security features. boj.or.jp (https://www.boj.or.jp/en/announcements/release_۲۰۲۴.htm/)
۲. GI-Delvag. (۲۰۲۴). Polymer and hybrid substrates in banknote production. gi-de.com (https://www.gi-de.com/en/solutions/banknote-security/polymer-substrates)
۳. IMF. (۲۰۲۵). Technology solutions to support central bank digital currency with limited connectivity (IMF Fintech Note ۲۰۲۵/۰۰۵). imf.org (https://www.imf.org/en/Publications/FTN/Issues/۲۰۲۵/۰۸/۰۷/Technology-Solutions-to-Support-Central-Bank-Digital-Currency-with-Limited-Connectivity-A-۵۶۹۲۵۹)
۴. ISO. (۲۰۱۳). ISO ۱۴۲۹۸: Banknote and security printing – Security management systems for printing companies. International Organization for Standardization.
۵. Keesing Technologies. (۲۰۲۵). Advanced optical security features in banknotes. keesingtechnologies.com (https://www.keesingtechnologies.com/en/news/۲۰۲۵-advanced-optical-security-features)
۶. World Bank. (۲۰۲۵). Security features in fast payment systems (World Bank Focus Note ۲۰۲۵/۰۲). worldbank.org (https://fastpayments.worldbank.org/sites/default/files/۲۰۲۵-۰۲/Cybersecurity%۲۰Focus%۲۰Note_Feb%۲۰۱۹_Final.pdf)
نظر شما